2020'de Pertevniyal Lisesi Edebiyat Dergisinde çıkan Sabahattin Ali Yazısı

 

SABAHATTİN ALİ VE ESERLERİ

FİLİZ ALİ

2020 Ocak İstanbul

2007 yılında babam Sabahattin Ali’nin doğumunun 100. Yıldönümü dolayısıyla Bilgi Üniversitesi  Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü tarafından düzenlenen toplantıda yaptığım konuşmada, “doğumunun 100. yılında babamın hem eserleri hem de hayatıyla yeniden gündeme gelmesi bende bir geç kalmışlık duygusu uyandırmış olmakla birlikte, yine de onu anımsayan her bireye minnettar olduğumu”  belirtmiştim.

2007 yılında doğumunun 100.  Yıldönümünde özellikle Kuyucaklı Yusuf, Kürk Mantolu Madonna ve İçimizdeki Şeytan romanlarının ciddi edebiyat meraklısı okuyucuları tarafından tanınması ve okunması  önemliydi. Zira, babamın ölümünden sonra, yani 1948’den 1965’e kadar kitaplarının hiçbiri Türkiye’de yayınlanmamıştı. Ne gariptir ki aynı yıllarda eserleri o zamanki demir perde ülkeleri dillerine, yani Bulgarca, Romence,  Sırpça, Lehçe, Çekçe ve Rusça’ya çevrilmekteydi.

Sabahattin Ali’nin Batı Avrupa ve Amerika tarafından keşfedilmesi daha zaman alacaktı. 1965 yılından sonra Varlık Yayınlarında çıkan tüm eserleri, o sıralarda Türkoloji’ye merak saran bazı Amerikalı ve Alman çevirmenlerin ilgisini çekmiş ve kimi öyküsü hem İngilizce hem de Almanca antolojilerde, edebiyat dergilerinde yer almıştı.

Doğumunun 100. yılında İçimizdeki Şeytan romanı Ute Birgi-Knellesen tarafından  Der Dæmon in uns adıyla Almancaya çevrildi. Sabahattin Ali’yi ve bu kitabı Alman okuyucusuna tanıtmak için Freiburg, Karlsruhe, Essen ve Heidelberg’de yapılan toplantılarda babam anıldı, Joachim Sartorius gibi çok önemli bir kültür adamı bu toplantılardan birinde kitabı ve yazarı inceleyen bir konuşma yaptı. Ute Birgi, ertesi yıl Kürk Mantolu Madonna’yı Die Madonna im Pelzmantel adıyla Almanca’ya çevirdi.

Yine 2007’de Fransa’da “Le serpent a plumes” yayınevi Kürk Mantolu Madonna romanını Fransızca olarak yayınladı. İçimizdeki Şeytan, Le diable qui est en nous adıyla, Kuyucaklı Yusuf  ise Yusuf le taciturne adlıyla yine aynı yayınevi tarafından ertesi yıl yayınlandı. Bu tarihten itibaren babamın her üç romanı da Almanca ve Fransızca’ya çevrilmiş oldu.   

Sabahattin Ali’yi 2007 yılında ilk hatırlayanlar şimdiki adı Ardino olan Eğridere’li Türklerdi. Babamın babası, 1907’de o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde olan Eğridere’nin Karargâh kumandanı Yüzbaşı Ali Selahattin Bey’di. Babam, Selahattin Bey ile Hüsniye Hanım’ın ilk oğlu olarak Eğridere’de dünyaya geldi. Eğridere’liler Sabahattin Ali’nin hemşehrisi olmanın gururunu yaşatıyorlar, okullarında Sabahattin Ali’nin eserlerini hem Türkçe hem de Bulgarca okutuyorlardı.

Türkiye’de ise 2007 ilkbaharında Boğaziçi Üniversitesinde Prof. Dr. Nükhet Esen’in düzenlediği bir Sabahattin Ali toplantısı ve Beşiktaş Belediyesi Akatlar Mustafa Kemal Salonu’nda Faruk Şüyun’un düzenlediği bir anma gecesi yapıldı. 15 Nisan 2007’de Sabahattin Ali’nin bütün çocukluğunun geçtiği ve pek çok eserinde ölümsüzleştirdiği Edremit yerine Altınoluk Belediyesi tarafından yaptırılan Sabahattin Ali büstü ve anıtının açılışı gerçekleşti. Sonra Kazdağının eteklerindeki yukarı köyde, yani eski adıyla Papazlıkta koskoca kazanlarda davullu zurnalı keşkek dövüldü, bütün köye hayır yemeği verildi. Eğer babam yaşasaydı herhalde bu toplantıdan ziyadesiyle hoşlanacakt, eminim.  En mutlu olduğu zamanlar Kazdağı’nda tek başına dolaştığı, Yörük obalarını ziyaret ettiği zamanlardı. Onun bu duygularını anlamak için Hasanboğuldu öyküsünü okumak yeterlidir sanırım.

Sabahattin Ali, 100 yaşını geçtikten sonra popüler olan ender yazarlardan biridir. 2010’ların başından itiraberen Kürk Mantolu Madonna romanının her yıl artan bir merakla okunması, yıllarca çok satan kitaplar arasında birinci sıradan aşağı inmemesi, 1948 yılında 41 yaşında öldürülmüş bir yazarın, 2000’li yılların en popüler yazarları arasına girmesi herhalde bir mucize, tarihin garip bir cilvesi olmalıydı. Kürk Mantolu Madonna romanı birbiri ardına bütün Avrupa dilleri yanında Çince, Japonca, Arapça, Boşnakça, Hırvatça, Yunanca, Lehçe, Flamanca gibi dillere de çevrildi. Ama, asıl kıyamet kitabın İngilizce çevirisinin Penguin Classics dizisi içinde hard cover ile yani ciltli olarak yayınlanması üzerine koptu.

Kürk Mantolu Madonna’yı İngilizceye çevirmek Maureen Freely ve Alexander Dawe adlı çevirmenlere kısmet olmuştu. Penguin yayınevi, kitabı büyük bir kampanyayla tanıttı. Londra Metrosunun duvarları kitap kapağının büyük afişleriyle süslendi. Guardian, The Times, Daily Telegraph gibi önemli gazetelerde yazılar çıktı. Londra’dan İstanbul’a sırf benimle söyleşi yapmaya gazeteciler geldi ve Kürk Mantolu Madonna, İngiltere’de bu denli popüler olunca, 2017 yolında Penguin USA’da kitabı yepyeni bir kapakla Amerikan okuyucusuna sundu.  

Ne var ki 2019 yılında babamın öldürülmesinin üzerinden 70 yıl geçmiş ve ailesine ait olan telif hakkı serbest kalmıştı. 2019 yılı Ocak ayında birden Türkiye’deki tanınmış, tanınmamış bütün yayınevleri büyük bir hızla piyasayı yeni Sabahattin Ali kitapları ile doldurdular. Böylece Sabahattin Ali okuyucusuna iyilik değil, kötülük yaptılar. Çünkü, babamın uzun yıllar boyunca büyük bir özenle korunan telif hakkı, aynı zamanda onun eserinin büyük bir titizlikle yayınlanmasını, ailenin elindeki bütün belgelerin editoryel titizlikle yayına hazırlanmasını ve eserlerinin çok satanlar listelerinde yer almasını  sağlıyordu.

 

Benim için babamın öykülerinin çoğu romanlarından bile daha yoğundur. Çoğu öyküsü damıtılmış ve yoğunlaştırılmış birer romandır hatta. Onun için öykülerinin ihmal edildiğini ve hak ettikleri ilgiyi göremediklerini düşünürüm. Öykülerinin içerdiği görsellik hayranlık vericidir.

Örneğin: “Çumra kanalının suları Beyşehir Gölünden çıkarken su rengindedir; Konya ovasında kan renginde…” diye başlar Kanal öyküsü. Ya da: “ Bir tarla meselesi yüzünden Savrukların Hüseyin, Arkbaşında Sarı Mehmet’i vurdu” diye başlar Kağnı. Her iki cümle de tokat gibi afallatır okuyanı. Sahne gözünüzün önünde bütün gerçekliği ile canlanır.

Bir Skandal öyküsünün ilk cümlesi de: “Bir muallim olarak geldiğim şehir Orta Anadolu’nun bozkırlarında bir cilt yarası gibi intizamsız, karışık ve kirli uzanıyor, yayılıyordu.” Bu cümleyle öykünün nerelere gideceğinin işaretini daha baştan veriyordu yazar.

Şarkılarla bazı sahneleri anlattığı mektupları da beni hep çok duygulandırır. “Almanya’da Frolayn Poder ( yani Maria Puder, Kürk Mantolu Madonna) isminde bir hanıma ziyadesiyle âşıktım. O zamanlar ise Berlin’de şu “Deli Şarkıcı” filmi oynamıştı ve oradaki Sonny Boy şarkısı herkesin ağzındaydı… Sonra Berlin civarında Templin adında küçük bir kasabada bulundum. O zaman da bir foxtrot herkesin ağzındaydı. “In einem kleinen konditorei: bir küçük pastacı dükkanı”diye başlayan bir foxtrot. Pazar günleri kasaba civarındaki kır gazinosunda elli defa çalınır ve kocaman pabuçlu, iri parmaklı esnaf çırakları siyah elbiselerini düzelterek kırmızı yüzlü, ablak suratlı ve bulaşık yıkamaktan elleri bozulmuş hizmetçi kızları dansa kaldırırlardı.”

Ya da: “Konya Belediye Bahçesi’nde oldukça düzgün bir saz heyeti vardı ve bu heyette Muhsine isminde, bermutad memleket hovardalarının elbirliğiyle yangın oldukları bir kız vardı. Sesi hakikaten güzeldi. En hoşuma giden şarkısı da “Geçti Muhabbet demi/ Ağla gönül, yan gönül” diye bir şeydi. Sazın icra-i ahenk ettiği sarmaşıklı köşkte ayağa kalkar, vücudunu hafifçe ileri uzatıp başını yana büker, sarhoş ve yorgun gözlerini bütün bahçedekilerde dolaştırarak tatlı, çok tatlı bir sesle söylerdi: Geçti muhabbet demi/Ağla gönül, yan gönül”.

Sinop Hapishanesinden Ayşe Sıtkı’ya yazılan bu mektuplar da birer öyküdür başlı başına. Ne yazık ki babamın Aziz Nesin’e, Melahat Togar’a veya Pertev Naili Boratav’a yazdığı mektuplar alıcıları tarafından saklanmamış. Oysa babam kendisine gönderilen bütün mektupları, kartpostalları, fotoğrafları büyük bir titizlikle saklamış. Hayatıyla ilgili hiçbir belgeyi atmamış.

Öldükten sonra bütün bu belgelerin saklandığı tahta sandık bizimle birlikte o evden ötekine taşındı durdu. Annemin eski yazıdan yeni yazıya çevirdiği bazı mektupları ve belgeleri Atilla Özkırımlı ile hazırladığımız Sabahattin Ali kitabında yayınlamıştık. Hatta Ayşe Sıtkı’nın mektupları ilk kez bu yayında gün ışığına çıkmış ve Ayşe Sıtkı da sonunda babamın ona yazdığı mektupları İki Gözüm Ayşe adıyla yayınlamaya karar vermişti. Daha sonraki yıllarda Sevengül Sönmez, babamın anneme ve bana yazdığı mektupları Canım Aliye, Ruhum Filiz adı ile düzenledi ve kitap YKY tarafından yayınlandı.

Benim tanıdığım Sabahattin Ali ile bu mektuplarda hitap edilen genç Sabahattin Ali arasında dağlar kadar fark var. Mektuplarda arkadaşları tarafından sık sık sözü edilen hatta kendisinin de Bir Skandal öyküsünde kendini tarif ettiği gibi biri değildi benim tanıdığım babam. Ne diyordu orada: “Deli gibi yaşıyordum o zamanlar… Ve başka türlü yaşamak aklıma gelmiyordu. Etrafımdakileri hayrete düşüren bir zekânın imtiyazlarından istifade etmekten başka bir şey istemiyordum.”

Bir Skandal öyküsü Konya’da geçer ve Konya’daki o deli dolu Sabahattin Ali’nin başına hiç beklemediği bir felaket gelir. En yakın arkadaşları tarafından ihbar edilir ve kendini önce Konya sonra da Sinop Hapishanesinde bulur. Sanırım Sabahattin Ali’nin hem yazar, hem düşünce adamı, hem de kişi olarak değişimi bundan sonra başlar. Evlenmesi, çocuk sahibi olması ve Ankara Devlet Konservatuarı’nda Carl Ebert gibi dünya çapında bir müzik ve tiyatro adamı ile çalışmaya başlaması onun verimini arttıran öğelerdir.

Benim tanıdığım Sabahattin Ali, hem kendi çekirdek ailesine hem de akraba ve yakınlarına düşkün, geniş muhiti ve arkadaşları tarafından çok sevilen, hatta hayranlık duyulan, son derece neşeli, eğlenceli ve oyuncu biriydi. Sevgi dolu ama aynı zamanda prensipleri ve kuralları olan bir babaydı. Her yerde, her zaman tekrarladığım gibi beni hayata hazırlayan, bana bugün hâlâ sıkı sıkıya bağlı olduğum değerleri veren, sevgisini bugün bile taptaze hissettiğim, başım ne zaman sıkışsa bana öteki dünyadan yardım elini uzatan babam.